Języki Afryki od Z do A. R jak KinyaRwanda/KiRundi
Temat
tej części cyklu to kinyarwanda i kirundi, bliźniacze języki
bliźniaczych państw. Uznałem że spokojnie można potraktować je łącznie,
bo i
dlaczego nie? Czytać warto, bo gdzie indziej dowiecie się czegoś o krowocentryzmie?
Ogólnie
Rwandę i Burundi, oprócz podobnych rozmiarów, prawie identycznej liczby
ludności i geograficznego sąsiedztwa, łączy wiele innych wspólnych
cech, wyróżniających te państwa spośród całej subsaharyjskiej Afryki. Chodzi tu
o
nietypową dla Afryki wysoką gestość zaludnienia (powyżej 200 osób/km2),
ale
także i o garść czynników historyczno-społecznych. I Rwanda i Burundi są
– w
odróżnieniu od większości (wszystkich?) afrykańskich państw –
kontynuatorami
bytów politycznych istniejących przed przybyciem Europejczyków. Inaczej
mówiąc, ich granic nie wytyczyli kolonizatorzy, co wszędzie indziej w Afryce
było i jest źródłem problemów.
Zresztą problemów (przy czym słowo „problem” jest tu eufemizmem) i w tych
dwóch państwach nie brakuje, a przyczynia się do nich także jedyna w swoim
rodzaju struktura społeczna. Gros ludności Rwandy i Burundi można podzielić
na trzy grupy kulturowo-etniczne o odmiennej historii i typie gospodarki.
Mowa tu oczywiście o "rolnikach” Hutu, „pasterzach” Tutsi i „myśliwych”
Twa
(w cudzysłowach, bo to podział upraszczający zagadnienie). Nie chcę i nie
będę wnikać w zawiłości rwandyjsko-burundyjskiej „klasowej” struktury
społecznej, wspominam o tym, by dojść do tego, co jest fenomenem Rwandy i
Burundi z punktu widzenia językowego.
Są to mianowicie, znów nietypowo dla Afryki, kraje w praktyce jednojęzyczne,
choć ta jednojęzyczność bynajmniej nie idzie w parze z jednoetnicznością.Mimo dzielących ich różnic i Tutsi i Hutu i Twa mówią jednym językiem wRwandzie i jednym w Burundi. Różnice między tymi językami – kinyarwanda i
kirundi – są na tyle nieznaczne, że w praktyce możnaby traktować je jako
bliskie sobie dialekty.
Pytanie na które nie znam odpowiedzi (myślę że można ją znaleźć czytając
o
historii społecznej regionu), brzmi – dlaczego i języki, i państwa zachowały
swoją odrębność, skoro w żadnym z krajów nie ma jedności narodowej, a
istotne różnice przebiegają „w poprzek granic”? Może ktoś lepiej
zorientowany coś podpowie?
Wracając na dobre do języków – kinyarwanda i kirundi są językami bantu,
należącymi do strefy J (języki bantu tradycyjnie dzieli się na „strefy”
tj.
grupy bliskich sobie geograficznie i genetycznie języków), której innym
przedstawicielem jest zachodniokenijski język luhya/luhiya. Oba mają po ok.
8-9 mln. użytkowników, zarówno w „swoich” krajach jak i bliskim sąsiedztwie
(DRK, Uganda). Oba są językami tonalnymi, w obu występują klasy
rzeczownikowe.
Słowo o różnicach.
Jak się wydaje, słabo opisane zostały różnice pomiędzy dwoma językami –
wiem
tylko o gramatyce porównawczej wydanej przez Dunwoody Press. Z tego, co wiem, różnice dotyczą głównie:
- ortografii (w kinyarwanda używa się dwuznaków cy jy shy vy i by których
nie ma w kirundi), np. ‘nowy’ = (run) nsha l. (rwa) nshya (wymowa ta
sama)
- zamian poszczególnych głosek ‘hiena’ = imfyisi impyisi; ‘patrz’ =
raaba
reeba; ‘miara’ piima pima; ‘chleb’ = umukate umugati
- drobnych różnic w tworzeniu nowych słów: ‘matka’ = kuru; ‘babcia’
=
inakuru nyirakuru
- przyporządkowania tego samego słowa do różnych klas
- słownictwa (ale są to najczęściej różnice preferencji, same słowa
istnieją
w obu językach)
W obu językach ciekawie czyta się pewne zbitki spółgłosek: ‘rw’ to w
wymowie
rgw ‘sy’ czyta się sky a ry - rgy
Teraz już grzeczności, na przykładach z kirundi:
Bgakeyo – Dzień dobry (powitanie rankiem)
Mwiriwe – Dzień dobry (po południu lub przy widzeniu po raz kolejny tego
samego dnia)
Namaki? – jakie nowości?
Namahoro? – czy jest pokój? (oba używane w znaczeniu ‘jak się masz?’)
Nameza – dobre wieści
Namahoro – jest pokój (jak widać, tylko intonacja odróżnia pytanie od
twierdzenia)
Uragumye? – masz się dobrze?
Ndagumye – mam się dobrze (w xhosa odpowiednie formy też zaczynają się od
u-
i nd- !)
Urakoze – dziękuję
Ego – tak
Oya – nie
Na koniec – i to chyba clou – przechodzimy do kinyarwanda i do krówek.
Dlaczego krowy? Otóż bydło odgrywa wielką rolę w kulturze wielu społeczności
afrykańskich, co często znajduje odzwierciedlenie w ich językach, na
przykład poprzez bogate słownictwo tematyczne i rozbudowaną frazeologię. Kinyarwanda
nie jest tu wyjątkiem – spotkałem się nawet z żartobliwym określeniem
jego
użytkowników jako ‘społeczeństwo krowocentryczne’. Poniższe przykłady
pochodzą z prac Alexandra Kimenyi dostępnych w internecie. Zachęcam do
odszukania (www.kimenyi.com) i dalszych
badań.
See-bihogo = brązowa krowa = coś pięknego
Imbyeeyi = krowa karmiąca młode = ktoś hojny
Isibo = stado krów biegnące do wodopoju = energia, wigor
Kwuuhira = poić krowy = stawiać komuś drinki
Kwuuhira amacumu = poić włócznie jak poi się krowy = zabić wielu wrogów
Gushoora = brać krowy do wodopoju = inwestować
Umutavu = młode cielę = wcześnie
Kugabira = dać komuś krowy = nominować kogoś na wysokie stanowisko
Kuvumeera = muczeć za cielakiem = brzmieć harmonijnie
Amase = krowie łajne = coś bardzo delikatnego
Urushaasi = grupa młodych krów = grupa dziewczyn
Kwiivuga = ryczeć jak byk = recytować pochwałę swojego rodu
Kunyweesha amgaanga = dać komuś krowi mocz do picia = maltretować kogoś
Gukurikiza imfizi = przypominać byka = przypominać ojca
Maaso yiinyana = oczy cielaka = piękne oczy (komplement kobiecej urody)
Krowocentryzm przejawia się także w życzliwych pozdrowieniach:
Gira inke! = Miej krowy!
Amashyo! = Stada krów!
na co odpowiadamy:
Amashoongore! = Dużo stad jałówek!
… wykrzyknieniach…
Inka nziiza! = Piękna krowa! = mój Boże!
Yaampaaye inka! = On dał mi krowę! = o cholera!
… określaniu czasu
Inka zishootse = kiedy krowy idą pić = między 13 a 14
Inka ziiasashye = kiedy krowy wracają do domu = około 18
Inka zihuumuje = kiedy krowy sprawiają że dom pachnie dobrze = około 20, po
dojeniu
To tyle o kinyarwanda i o krowach. Dla mnie temat jest fascynujący, mam
nadzieję, że dla was też – zachęcam do poszukiwań i dzielenia się
wrażeniami.
Mój adres kontaktowy to peterlin -at- peterlin -kropka- pl
A strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.
Copyright
© 2009