Języki Afryki od Z do A. S jak Somali

Somali – użytkownicy, dialekty, pisma.

Somali jest najlepiej znanym, choć nie największym, językiem kuszyckim, i jedynym członkiem tej podrodziny, który zyskał status języka oficjalnego. Używa go praktycznie cała ludność Somalii (która stanowi ewenement w skali kontynentu jeśli chodzi o relatywnie niewielkie rozbicie etniczne – choć oczywiście i w Somalii są mniejszości) i nieuznawanych quasi-państw z Somalii się wywodzących, jak Somaliland czy Puntland. Oprócz tego Somalijczycy stanowią 60% ludności Dżibuti (występując tam pod klanową nazwą Issa / Cissa), około 6% ludności Etiopii (czyli 5 mln ludzi! głównie w Ogadenie), zamieszkują też przygraniczne rejony Kenii. Permanentna wojna w ojczyźnie skłoniła wielu Somalijczyków do emigracji – do państw Półwyspu Arabskiego, do RPA, Wielkiej Brytanii czy USA.

Chociaż społeczeństwo somalijskie jest niezwykle rozbite i związki klanowe są na ogół ważniejsze niż ogólnonarodowa tożsamość, to jednak somalijski jest językiem stosunkowo jednolitym. Wyróżnić można trzy zespoły dialektów – północny (na terenie obecnego Somalilandu), stanowiący bazę dla literackiego somali; tzw. banaadir (= język wybrzeża) używany m.in. w Mogadishu i innych miastach portowych środkowej Somalii oraz tzw. dialekty raxanweyn, używane na południu (Baidoa i okolice) przez klany digil i mirifle. Te ostatnie, ze względu na znaczne różnice w stosunku do innych dialektów mogłyby w zasadzie być traktowane jako odrębny język (tzw. maay somali).

Systemy pisma.

Dość interesująca jest historia piśmiennictwa w somali. Jak wiele języków strefy wpływów islamu początkowo funkcjonował wyłącznie w komunikacji ustnej (językiem pisanym był arabski) następnie zaś zaczął być zapisywany przy pomocy pisma arabskiego.

W XIX w. powstała swego rodzaju norma dostosowująca pismo arabskie do zapisu języka somali (w jego południowym wariancie – tj. maay somali), znana jako tzw. pismo Wadaad.

Z kolei w początkach XX w. pojawiło się co najmniej kilka (niektórzy mówią o ponad 10) oryginalnych propozycji nowych alfabetów do zapisu somali. Jedną z nich było pismo borama, zwane też, on nazwy klanu jego wynalazcy, pismem gadabuursi. W piśmie tym drukowano książki (głównie poezje), jednak nie przyjęło się ono na szerszą skalę.

Nieco inaczej sprawa ma się z innym oryginalnym somalijskim alfabetem tj. pismem osmanya / ismanya, opracowanym w latach 1920-1922 przez Osmana (stąd nazwa) Yuusufa Keenadiid z klanu Majeerteen, brata sułtana Hobyo. Osmanya w latach 1961-1972 (czyli do czasu wprowadzenia łacinki) była oficjalnym alfabetem Somalii, w grafice tej powstał dość znaczny korpus literatury. W pewnym zakresie była używana także w Etiopii (np. w podręcznikach szkolnych).

Odyseja różnych systemów zapisu zakończyła się w 1972 kiedy to Siad Barre zadecydował o zapisie języka somali w grafice łacińskiej. Nowy alfabet, opracowany przez komitet ekspertów, w skład którego wchodził też Polak, prof. Andrzejewski, okazał się dziełem udanym i został szybko zaakceptowany przez ogół Somalijczyków.

Somalijskie spółgłoski.

m – jak w polskim
b – jak w polskim
f – jak w polskim
t – jak w polskim, ale z przydechem
d – jak w polskim
n – jak w polskim
s – jak w polskim
r – jak w polskim
l – jak w polskim
j – jak angielskie ch LUB j (dźwięczność/bezdźwięczność nie zmienia znaczenia)
sh – jak angielskie sh
dh – d wymawiane z językiem zawiniętym do tyłu i dotykającym podniebienia; w wielu dialektach zamiast tego dźwięku występuje r
y – jak polskie j
k – tak jak w polskim ale z przydechem
g – jak polskie g
kh – jak chrapliwe polskie ch
w – jak polskie ł / angielskie w
q – jak g, ale wymawiane z tyłu gardła
x – h wymawiane z głębi ściśnionego gardła
c – arabski ‘ejn czyli dźwięczna gardłowa spółgłoska
‘ – zwarcie krtaniowe, przerwa dźwięku słyszana czasem w kategorycznym nie-e!
h – jak angielskie h

b, d, dh, g, q, l, m, n i r mogą być podwajane, co wpływa na znaczenie słów.

Samogłoski – harmonia i długość.
W somalijskim mamy do czynienia z bardzo ciekawym zjawiskiem tzw. harmonii samogłoskowej. W czym rzecz? Otóż każda z pięciu somalijskich samogłosek (i, e, a, o, u) występuje w dwóch różniących się brzmieniem wariantach – przednim i tylnym (określenia od pozycji języka przy wymowie).

Zjawisko harmonii samogłosek w przypadku somalijskiego (występuje ono, ale w b. odmiennej formie np. w takich językach jak turecki, węgierski czy fiński) polega na tym, że każdy somalijski wyraz może zawierać samogłoski tylko jednego wariantu (tj. albo tylko przednie, albo tylko tylne). Przykładowo w słowie libaax ‘lew’, mamy przednie aa oraz przednie i; zaś w słowie maalin ‘dzień’ – tylne aa i tylne i.

Dodatkowo, niektóre partykuły, spójniki i inne słowa służebne „dostosowują” swoje samogłoski do poprzedzających je wyrazów. Jak widać z przytoczonego przykładu „przedniość” czy „tylność samogłosek” nie jest zaznaczana na piśmie (choć wymowa różni się znacznie). Dzieje się tak dlatego, że różni Somalijczycy różnie stosują zasady harmonii (czyli te same wyrazy dla jednych są „przednie” dla drugich „tylne”),a  liczba wyrazów różniących się tylko przedniością/tylnością samogłosek jest bardzo niewielka. Przykłady takich par:

diid (przednie) ‘odmówić’ vs. diid (tylne) ‘zemdleć’
taag (prz.) ‘położyć wysoko’ vs. taag (tl.) ‘siła’
tuug (prz.) ‘złodziej’ vs. tuug (tl.) ‘błagać’
dul (prz.) ‘nozdrze’ vs. dul (tl.) ‘górna strona czegoś’

Podwojone litery powyżej oznaczają długie samogłoski, które w somalijskim są odrębnymi fonemami (tj. zmieniają znaczenie wyrazu). Przykładowo:

dul ‘jw.’ vs. duul ‘leć!’  

Samogłoski – barwy poszczególnych samogłosek (w przybliżeniu):

i – (przednie) jak polskie i; (tylne) jak angielskie i w ‘milk’
e – (przednie) jak niemieckie e w ‘geht’; (tylne) jak polskie e
a – (przednie) jak angielskie a w ‘cat’; (tylne) jak polskie a
o – (przednie) jak niemieckie ö; (tylne) jak polskie o
u – (przednie) jak rosyjskie ы; (tylne) jak polskie u

Wszystkie powyższe mają swoje krótkie i długie (podwojone) warianty.

Oprócz tego w somalijskim występują następujące dyftongi, których wymowa nie powinna nastręczać problemów:

ay, aw, ey, oy, ow

ay i ey używane są zamiennie, tj. nie ma między nimi różnicy, oba wymawia się jak w angielskim ‘bay’

Akcent tonalny:

W somali samogłoska akcentowana wymawiana jest nieco podwyższonym głosem (tonem). Akcent może padać  na dowolną samogłoskę, na dowolny element dyftongu czy samogłoski podwojonej, a jego umiejscowienie zmienia znaczenie wyrazu. Nie jest oznaczany na piśmie. W przykładach poniżej zaznaczam miejsce akcentu wytłuszczeniem:

beer ‘wątroba’ vs. beer ‘ogród’
inan ‘chłopiec’ vs. inan ‘dziewczynka’
ey ‘pies’ vs. ey ‘psy’

Podstaw somalijskiej fonetyki już chyba wystarczy, przejdźmy zatem do dialogu:

Waryaa Yoonis, subax wanaagsan!
Waryaa Maxamed, subax wanaagsan, ma nabad baa?
Waa nabad. Is ka warran!
Waa la fiicanyahay.
Waa yahay, Yoonis, nabad gelyo
Nabad gelyo.

waryaa – witaj (pozdrowienie używane wyłącznie wobec mężczyzn)
subax – ranek
wanaagsan – dobry
ma – partykuła oznaczająca pytanie
nabad – pokój, spokój, bezpieczeństwo
baa – partykuła podkreślenia
ma nabad baa = dosł. czy (to) pokój?

waa – partykuła oznaczająca wypowiedź twierdzącą
waa nabad = (jest tak), pokój

is – ty
ka – o, z (następuje po wyrazie określanym)
warran – opowiedz
is ka warran = dosł. opowiedz o sobie

la – ktoś (bezosobowe; ang. one; niem. man)
fiican – dobrze, w porządku
yahay – on jest
waa la fiicanyahay = (jest tak) (ktoś) ma się dobrze = mam się dobrze

waa yahay = aha, w porządku, no cóż, no dobrze
nabad gelyo = osiągnij pokój (stan pokoju, bezpieczeństwa) = do widzenia

Ciekawostka: grzecznie jest odpowiadać na pytania o własne samopoczucie bezosobowo, w typie: „ktoś ma się dobrze” (one is well), przy
czym zamiast waa la fiicanyahay można też mówić waa la wanaagsanyahay

Odmiana czasowników w czasie przeszłym:

cun ‘zjeść’

waan cunay – zjadłem/am to
waad cuntay – zjadłeś/aś to
wuu cunay – zjadł to
way cuntay – zjadła to
waynu cunnay – zjedliśmy/zjadłyśmy to  (ty też)
waannu cunnay – zjedliśmy/zjadłyśmy to (ty nie)
waydin cunteen – zjedliście/łyście to
way cuneen – zjedli/zjadły to

Jak widać, rodzaje rozróżniane są wyłącznie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Istnieją inkluzywne (włączające odbiorcę = ty też) i
ekskluzywne (wyłączające odbiorcę = bez ciebie) formy pierwszej osoby liczby mnogiej. Końcówki osobowe w kilku miejscach się pokrywają.

Zagadkowe formy waan waad wuu etc. pochodzą od spotkanej w poprzedniej części partykuły waa, będąc jej połączeniem z zaimkami osobowymi.

waa i jej łączone formy sygnalizują odbiorcy, że wypowiadane właśnie zdanie jest zdaniem twierdzącym. Zdanie bez żadnych partykuł jest niegramatyczne! Forma waa (czyli bez zaimka osobowego) może być używana przy zdaniach w trzeciej osobie, wtedy o osobie decyduje końcówka czasownika:

waa cuntay – ona to zjadła
waa cunay – on to zjadł

a w pełnych formach:

way cuntay – ona to zjadła
wuu cunay – on to zjadł

Dla pierwszej i drugiej osoby używa się głównie łączonych partykuł.

waa i jej wersje to jednak nie wszystkie z somalijskich partykuł. Somalijski ma je „na każdą okazję”, dostosowane do każdego typu zdania. Podobna sytuacja występowała też w wolof (jeśli ktoś pamięta), jednak są pewne różnice – tam osoba, czas i tryb była wyrażana wyłącznie partykułą, podczas gdy w somali dodatkowo odmienia się sam czasownik.

Wróćmy do partykuł. Po zdaniu twierdzącym kolej na pytania. Somalijski odpowiednik polskiego „czy” to partykuła ma, posiadająca następujące formy osobowe:

miyaan, miyaad, miyuu, miyay, miyaynu, miyaannu, miyaydin, miyay

Buuggi miyaad akhriday? – Czy przeczytałeś książkę?
Haa, waan akhriyay – Tak, przeczytałem
Miyay bukeen? – Czy oni chorowali?
Way bukeen - Chorowali

No dobrze, ale jak odpowiedzieć przecząco? I na to jest oczywiście odpowiednia partykuła. Tym razem… ma. Różnica między ma przeczącym a
pytającym leży w akcencie tonalnym (obecnym w przeczeniu) oraz innych formach łączonych:

maan, maad, muu, may, maynu, maannu, maydin, may

Dodatkowo, znany nam czas przeszły ma w formie przeczącej tylko jedną nieodmienną formę:

ma cunin – ja/ty/on/ona/my/wy/oni nie zjedliśmy
ma soo iibsan - ja/ty/on/ona/my/wy/oni nie kupiliśmy

(soo iibso – ‘kupić’ dosł. ‘handlować do siebie, w swoją stronę’)

Konkretna osoba musi być wyrażona partykułą:

Maan cunin – nie zjadłem tego
Baariiska muu soo iibsan – on nie kupił ryżu

Powyższe partykuły to jednak nie wszystko. Bardzo ważne miejsce w gramatyce somalijskiej zajmuje pojęcie tzw. fokusu (czyli podkreślenia, uwydatnienia części zdania niosącej nową czy ważną informację). Partykuły fokusu używane są zamiast wyżej wymienionych partykuł typu zdania i na podobnych zasadach. Mają także formy łączone. Dla uproszczenia zajmiemy się tylko partykułą fokusu baa.
Jej formy łączone to:

baan, baad, buu, bay, baynu, baannu, baydin, bay
O co w tym fokusie chodzi? Wyjaśnijmy na przykładzie zdania:

Way gabadhu bariiska cuntay = dziewczyna zjadła ryż

Powyższe to normalne zdanie twierdzące, którego można użyć np. podczas opowiadania, co kolejno dziewczyna robiła w ciągu dnia. Na pytanie „a co dziewczyna zjadła” trzeba już odpowiedzieć inaczej, z wykorzystaniem partykuły fokusu:

Gabadhu bariiska bay cuntay = dziewczyna zjadła ryż

Z kolei na pytanie „kto zjadł ryż?”, odpowiemy:

Gabadha bay bariiska cuntay = to dziewczyna zjadła ryż

Spostrzegawczy czytelnicy zauważyli, że partykuła fokusu stoi po uwydatnianym, czy podkreślanym wyrazie. Być może nie umknęło im też, że w
ostatnim zdaniu mamy gabadha zamiast gabadhu. Tą ostatnią kwestią zajmiemy się później, teraz krótki dialog 

Zaynabay, galab wanaagsan. Nabad miyaa?
=
Zaynab, dzień dobry (galab = dosł. popołudnie). Czy jest pokój?

Waa nabad. Maxaad sheegtay?
=
Jest pokój. A jak Ty się masz (dosł. co powiedziałeś?)

Waa la wanaagsanyahay, Illaah mahaddi.
=
Mam się dobrze, (dosł. ktoś ma się dobrze) dzięki Bogu.

Qoyska ka warran
=
A jak rodzina? (dosł. opowiedz o rodzinie)

Way fiicanyihiin
=
Mają się dobrze

Soo dhowow.
=
Wejdź (soo = w moją stronę; dhowow = podejdź bliżej)

Guriga bay galaan = Wchodzą do domu (fokus!)

Soo fadhiiso. Koob shah ah ma doonaysaa.
=
Siadaj tutaj. Czy chcesz herbatę (dosł. kubek, który jest herbatą)?

Haa, mahadsanid
=
Tak, dziękuję

Nie wiem, czy to wyraźnie widać, ale mnie somalijska grzeczność wydaje się „szorstka”, wszystko jest mówione prosto, bezpośrednio, brak dworskości i tytułowania się nawzajem.

Rodzajniki określone. 

Zacznijmy od przyjrzenia się somalijskim rodzajnikom określonym. Ze znanymi nam dobrze the czy der die das łączy je niewiele
więcej niż nazwa. Somalijski ma dwa różne rodzajniki określone. Oba są dołączane do końca wyrazu, a ich fomy to: 

Rodzajnik pierwszy: absolutyw – męski –ka; żeński –ta podmiot – męski –ku; żeński –tu 
Rodzajnik drugi: absolutyw – męski –kii; żeński –tii podmiot – męski –kii; żeński –tii

(wytłuszczenie oznacza akcent tonalny; formy rodzajników mogą się zmieniać w zależności od ostatniego dźwięku wyrazu, do którego są dołączane) 

Rodzajnika pierwszego używa się po raz pierwszy mówiąc o czymś (= wprowadzając nową dla rozmówcy informację), bądź też opowiadając o czymś co zaistnieje w przyszłości; zaś drugiego odpowiednio do mówienia o rzeczach już wcześniej wspominanych (=informacja znana rozmówcy) i o przeszłych wydarzeniach.

Dukaanka waan tagayaa – pójdę do sklepu (dopiero się to odbędzie, więc –ka) vs. Buggii waan akhriyay – przeczytałem książkę (wiadomo o której mowa,więc –kii) 

Co oznaczają terminy absolutyw i podmiot? 

Somalijskie rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. Koncepcja niby znajoma, lecz trochę ‘udziwnień’ i tu się zakradło. Do rzeczy: Absolutyw to ta forma somalijskiego rzeczownika, która jest umieszczana w słownikach, inaczej mówiąc forma podstawowa. Używa się jej w funkcji dopełnienia (dopełnieniem jest np. „psa” w „kot podrapał psa”), lecz – tu nasza ‘dziwność’ – nie w funkcji podmiotu („kot” w tym samym zdaniu). W funkcji podmiotu rzeczownik występuje w specjalnej formie, której cechą charakterystyczną jest brak występowania akcentu tonalnego, i, tylko dla rzeczowników rodzaju żeńskiego, końcówka -i. Zatem: 
mindi – nóż (abs.) vs. mindi – nóż (pod.) naag – kobieta (abs.) vs. naagi – kobieta (pod.) 
baabuur - samochód (abs.) vs. baabuur – samochód (pod.) 

Sprawy nieco się komplikują, gdy dodamy do tego rodzajniki. Otóż rodzajnik dołącza się zawsze do rzeczownika w absolutywie (a ściślej
rzecz biorąc w specjalnej formie, która w większości przypadków jest z absolutywem identyczna)! 

nin – mężczyzna (abs.); nin – mężczyzna (pod.) Nin waa toosay – (jakiś) mężczyzna wstał (nie ma akcentu tonalnego, bo to
podmiot) vs. Ninku waa toosay – (ten) mężczyzna wstał (akcent tonalny; podmiot wyraża rodzajnik) Być może powyższe nie ilustruje tego dostatecznie, ale w somalijskim tonalność (występowanie akcentu tonalnego w wyrazie i to na którą samogłoskę pada) ma nie tyle znaczenie słownikowe, ile gramatyczne. Tj. odróżnia od siebie różne formy tego samego wyrazu, a nie całkowicie różne wyrazy. 

Zamieszanie w liczbie mnogiej. 
Somalijskie rzeczowniki można podzielić na kilka typów odmiany. Niektóre spośród nich zachowują się dość ciekawie. Weźmy tzw. typ 5: W liczbie pojedynczej: zawsze rodzaju męskiego, akcent tonalny na przedostatniej samogłosce. W liczbie mnogiej: zawsze rodzaju żeńskiego, akcent na ostatniej samogłosce 
„pies” = ey (abs.); ey (pod.); eykii (z rodzajnikiem) „psy” = ey (abs.); ey (pod.); eytii (z rodzajnikiem) 
„głowa” = madax (abs.); madaxkii (z rodz.) „głowy” = madax (abs.); madaxdii (z rodz.) 

Źródłem większości powyższych informacji jest książka pt. Colloquial Somali Martina Orwina.

Mój adres kontaktowy to peterlin -at- peterlin -kropka- pl
A strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.