Języki Iranu

Gdzie indziej (tutaj) zajmuję się językami irańskimi, tu zaś - językami Iranu. To drugie pojęcie jest od pierwszego jednocześnie węższe, bo nie obejmuje np. osetyńskiego czy jagnobi, których w Iranie się nie używa; oraz szersze, bo wchodzą w jego zakres także języki innych niż irańska (czy nawet indoeuropejska) rodzin. Staram się by wyliczenie było kompletne, więc będę wdzięczny za wszelkie uzupełnienia.

Większość (choć nie tak wielka, jak mogłoby się wydawać) mieszkańców Iranu posługuje się językami należącymi do irańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich.

Spośród języków irańskich naczelne miejsce zajmuje język perski (=farsi) należący do podgrupy południowo-zachodniej i będący jedynym oficjalnym językiem Iranu. Warto przy tym zauważyć rzecz z pozoru paradoksalną: mianowicie w Iranie absolutnie nikt nie mówi po persku! Jest tak przy założeniu, że przez "mówi" rozumiemy: "posługuje się jako swoim pierwszym językiem", a przez "perski" rozumiemy: "oficjalny język Iranu - literacki język perski". Otóż literacki perski jest na tyle różny od jakiejkolwiek mówionej odmiany perskiego, że sensownie jest traktować go jako odrębny język, używany wyłącznie w tekstach pisanych oraz pewnych oficjalnych sytuacjach (np. przemówienia, wykłady, wiadomości tv itp.).

W pozostałych sytuacjach (w tym np. w serialach telewizyjnych i filmach) funkcjonuje mówiona odmiana perskiego, jak już wspomniano, znacznie odbiegająca od języka literackiego. Ów mówiony język (czy raczej zbiór rozmaitych lokalnych odmian perskiego) oczywiście ma rodzimych użytkowników i w żaden sposób nie odbiega pod tym względem od innych języków naturalnych.

Funkcje standardowego mówionego perskiego pełni jego stołeczna odmiana, perszczyzna teherańska (często utożsamia się "mówiony perski" z "teherańskim", co jest grubą niedokładnością), która poprzez swój prestiż oraz obecność w środkach masowego przekazu wywiera silny wpływ na wszystkie pozostałe dialekty języka perskiego, a także i na inne, nieperskie, języki Iranu.

Język perski, w swoich różnych formach dialektalnych, dominuje we wszystkich (z wyjątkiem Tabrizu) większych miastach; na terenie południowego Iranu, pomiędzy Buszehr, Isfahanem, Jazdem i Kermanem; w Chuzestanie wśród ludności napływowej; w częściach Chorasanu. Jego zasięg stale się powiększa, kosztem lokalnych języków i dialektów. Sam mówiony perski nie jest jednolity (choć silny wpływ teherańszczyzny wpływa na zacieranie różnic między dialektami) - praktycznie każde miasto posiada swoją własną jego odmianę. Szczególnie wyróżniają się tu odmiany chorasańskie - bliższe niż teherańskiej perszczyźnie herackiemu dialektowi języka dari.

Oprócz lokalnych odmian perskiego, takich jak dialekty isfahański, kermański, czy chorasański, występują też w Iranie języki wprawdzie bardzo mu bliskie, ale jednak na tyle różne, by traktować je odrębnie. Czasem zresztą to odrębne traktowanie wymuszone jest nie tylko różnicami językowymi, ale i odrębną samoidentyfikacją użytkowników. Tak więc wyróżnić można następujące południowo-zachodnie języki i grupy dialektów:

• dialekty tzw. Tadżyków Farsu - używane przez osiadłą ludność prowincji Fars, fleksja czasownika istotnie odbiega od perskiej

• dialekty Larestanu - dialekty okolic miasta Lār w południowym Iranie, naprzeciw cieśniny Hormoz; po drugiej stronie cieśniny, w Omanie, jest w użyciu bliski tym dialektom język kumzari

• dialekty lursko-bachtiarskie - dialekty Lurów i Bachtiarów, historycznie (i częściowo obecnie) koczowniczych plemion irańskich zajmujących południową część łańcucha gór Zagros (od Kermanszah na północy aż do okolic Szirazu);

• judeoperski (=zhidi/żidi l. dzhidi/dżidi) - język żydów Iranu; występuje w kilku odmianach lokalnych, z których najbardziej znany jest dialekt żydów Isfahanu, tzw. ispahani; dialekty żydów (to samo dotyczy też innych mniejszości religijnych) są na ogół bardziej zachowawcze niż sąsiadujące z nimi dialekty używane przez muzułmanów.

Dalej spokrewnione z perskim są języki północno-zachodnie, których użytkownicy stanowią co najmniej 20% ludności Iranu.

• kurdyjskie - trzy zespoły dialektów: północny (=kurmandżi) na zachód od jeziora Urumije; także w północnym Chorasanie (przesiedlani przez Safawidów dla ochrony granic); centralny (=sorani) w okolicach Sanandadżu z dialektami mukri i sinei; południowy (=gurani) z dialektem hauramani; czasem traktowany odrębnie od kurdyjskich

• gilaki - język mieszkańców prowincji Gilan, z centrum w mieście Raszt; pod silnym wpływem perskiego; współtworzy zespół języków kaspijskich

• mazanderani (=tabari) - język mieszkańców prowincji Mazanderan; pod silnym wpływem perskiego; współtworzy zespół języków kaspijskich

• tałyski - tałyskim mówi się w okolicach Astary (i po drugiej stronie granicy - w Lenkoranie);  należy do zespołu języków kaspijskich;

• dialekty "tati" (= południowy tati) - używane w okolicach Zendżanu; pośrednie pomiędzy językami kaspijskimi, a dialektami Środkowego Iranu; nie mylić z językiem tackim używanym na Kaukazie i półwyspie Apszerońskim (ten ostatni jest południowo-, a nie północno-zachodni)

• dialekty okolic Semnanu - semnani, sangesari, także dialekty pustyni Daszt-e Kawir (tzw. bijabuneki)

• dialekty Środkowego Iranu - okolice Natanzu, Qom, Na'inu...

• dari-parsi (=ghabri =behdini) - język zoroastrian Jazdu i okolic; pokrewny dialekt Kermanu prawdopodobnie zanikł 

• beludżi - język Beludżów; plemiennej ludności zamieszkującej południowo-wschodni skrawek Iranu, a w rozproszeniu cały wschodni pas przygraniczny, aż do granicy Turkmenistanu (i poza nią - społeczność Beludżów zamieszkuje też Marw); język bardzo zachowawczy; silnie zróżnicowany dialektalnie; obecnie pod dużym wpływem perskiego

• baszkardi - bliski beludżi, ale bardziej od niego sperszczony

Inne indoeuropejskie

• wschodnioormiański - społeczności w Esfahanie i Teheranie; kilkaset tysięcy; język praktycznie ten sam co w Armenii,

• języki Cyganów irańskich - słabo zbadane i sklasyfikowane; różne odmiany występują pod nazwami qorbati, kuli, domari i in;

• dźati - język (języki?) nie-Cygańskich grup wędrownych indyjskiego pochodzenia

Tureckie

• azerbejdżański (=torki)- największy język mniejszościowy Iranu; według niektórych źródeł liczba jego rodzimych użytkowników przewyższa liczbę rodzimych użytkowników perskiego; skrajne północne obszary zajmują północne dialekty (= te same, co w niepodległym Azerbejdżanie); pozostałe -> dialekty południowe, dość istotnie się różniące od azerbejdżańskiego z Baku

• turkmeński - w Chorasanie

• tzw. turecki chorasanu - pośredni między azerbejdżańskim a turkmeńskim

• dialekty plemion Farsu - kaszgajski, chamse - stosunkowo bliskie azerbejdżańskiemu; wydzielane ze względu na odrębną tożsamość i plemienną strukturę społeczną użytkowników

• challadż - drobny język turecki; kilka(dziesiąt?) tysięcy mówiących; odkryty stosunkowo niedawno

Semickie

• arabski - około 2 mln. użytkowników w prowincji Chuzestan; dialekty b. bliskie dialektom południowego Iraku

• asyryjski - (=aisor; =nestoriański neo-aramejski) język niewielkiej (ok. 50 tys.) społeczności chrześcijan wyznania nestoriańskiego; funkcje literackiego standardu spełnia dialekt Urmi; mówiony poza tym w Tabrizie, Hamadanie i Teheranie

• mandejski - (=nasoraje; =nowomandejski; =sabejski) spokrewniony z asyryjskim język niewielkiej mniejszości religijnej mandejczyków; okolice Ahwazu i Chorramszahr

• judeo-aramejski - (=nasz-didan; =judeo-kurdyjski) język żydów Kurdystanu i prowincji Azerbejdżan Zachodni; wbrew spotykanej nazwie "judeo-kurdyjski" nie ma z kurdyjskim nic wspólnego (poza ew. zapożyczeniami)

Drawidyjskie

• brahui (wym. braui) - język grupy plemiennej występującej razem z Beludżami w południowo-wschodnim Iranie; rody Brahui cieszą się wśród Beludżów wysokim statusem, ale nie zawsze zachowują swój tradycyjny język; w sumie kilkadziesiąt tysięcy mówiących

Kartwelskie (=południowokaukaskie)

• gruziński - mówiony w okolicach Feridunshahr, Daran i Nadżafabadu (wszystkie w ostanie Isfahan) przez potomków Gruzinów wysiedlonych z Kachetii w czasach Safawidzkich. Irańscy Gruzini mówią dialektem o silnych naleciałościach perskich; w literaturze dialekt ten nosi nazwę feriduńskiego.

Zestawienie powyższe obejmuje języki naturalne (jedynie foniczne, bo choć z pewnością są i migowe, to nie mam o nich żadnej informacji), używane w życiu codziennym. Oprócz nich należy jeszcze wymienić kilka języków wykorzystywanych jedynie jako języki religijnego kultu, jak np. awestyjski dla zoroastrian, hebrajski dla żydów, czy grabar (staroormiański) dla Ormian.

Mój adres kontaktowy to peterlin -at- jzn -kropka- pl
A strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.