Języki nowoirańskie
kryteria podziału północno-zachodnie południowo-zachodnie północno-wschodnie południowo-wschodnie
Współczesne, nie starożytne. Zajmuję się tutaj klasyfikacją i krótką
charakterystyką języków nowoirańskich, czyli tych które używane były/są od
czasów podboju arabskiego aż do chwili obecnej. Na
obszar średnio- i staroirański się nie zapuszczam, bo teraźniejszość interesuje
mnie dużo bardziej niż przeszłość. Dla przypomnienia: okres staroirański kończy
się na najeździe Aleksandra, a średnioirański zaczyna po Aleksandrze i kończy
wraz najazdem arabskim (a tak naprawdę to nieco później)
Podział wschód-zachód i północ-południe. Współczesne języki irańskie dzielone są
najczęściej na grupy wschodnią i zachodnią; a każda z tych grup rozpada się z
kolei na podgrupy: północną i południową. Ważne jest, by zdawać sobie sprawę, że
klasyfikacja ta, choć posługuje się terminami geograficznymi, nie zawsze dobrze
się przekłada na faktyczne umiejscowienie języków na mapie, tj. np. użytkownicy
języka północno-zachodniego wcale niekoniecznie muszą mieszkać na północnym
zachodzie obszaru zamieszkałego przez ludy irańskie (casus beludżyjskiego).
Przyczyną tego rozziewu, są migracje i/lub przechodzenie na inny język całych
grup narodowościowych (np. prawie cała irańska ludność Azji Środkowej stopniowo
przeszła z języków wschodnioirańskich na tadżycki).
Podział wschód-zachód, najbardziej istotny i sięgający najgłębiej w przeszłość,
opiera się m.in. na następujących kryteriach:
Ważniejsze języki zachodnie to: perski/dari/todżiki, kurdyjski(e), beludżi; do języków wschodnich należą: paszto, osetyński(e), języki pamirskie oraz jagnobi.
Kryteria odróżnienia grupy północno-zachodniej (kurdyjski(e), beludżi i in.) od południowo-zachodniej
(perski i in.) są następujące:
Klasyfikacja (i podpodział) języków wschodnio-irańskich jest kontrowersyjna:
w zasadzie nie ma wiarygodnych kryteriów podziału na północne i południowe,
postulowany skład obu tych grup waha się bardzo. Wedle bardziej popularnego schematu
północno-wschodnie są osetyńskie i jagnobi, południowo-wschodnie zaś - pamirskie
i paszto; istnieje jednak również inna klasyfikacja, w której północno-wschodnie
są zarówno paszto i pamirskie; jak i osetyńskie i jagnobi - grupa
południowo-wschodnia składa się tu z języków ormuri i paraczi, które w pierwszym
ujęciu są klasyfikowane jako północno-zachodnie (sic!).
Problemy z klasyfikacją występują zresztą także i wśród języków
zachodnioirańskich. Gilaki i mazanderani, choć nominalnie północne, wykazują
wiele cech południowych (prawdopodobnie na skutek silnego wpływu jaki wywiera na
nich perski); nie bardzo wiadomo jak traktować baszkardi - czy jako dialekt
beludżyjskiego znajdujący się pod silnym wpływem perskim, czy może jako dialekt
perskiego znajdujący się pod silnym wpływem beludżyjskim. Podobne przykłady
można podawać więcej - nie należy zatem zapominać że jakakolwiek klasyfikacja, w
tym i genetyczna jest tylko uogólnieniem, przybliżeniem rzeczywistej, o wiele
bardziej złożonej, sytuacji.
Inną kwestią są problemy z nazewnictwem - częstokroć jeden i ten sam język jest
w różnych źródłach różnie nazywany; lub też, co bardziej mylące, ta sama nazwa
bywa używana w odniesieniu do kilku różnych języków, jak to jest w przypadku
języków "tati", "behdinani" (zoroastryjski Jazdu lub jeden z dialektów
Kurmandżi) czy "tadżyckiego" (taka jest lokalna nazwa wielu dialektów
prowincji Fars w Iranie).
Szczególnie mylące jest określenie "parsi/farsi" stosowane przez użytkowników
wielu języków irańskich (perski Iranu, dari, tacki, niektóre dialekty
kurdyjskie).
kryteria podziału północno-zachodnie południowo-zachodnie północno-wschodnie południowo-wschodnie
kaspijskie - dialekty wybrzeża Morza Kaspijskiego; genetycznie północno-zachodnie, ale czasem traktowane jako dialekt/regionalna odmiana perskiego, co jest nieścisłe, ale nie aż tak zupełnie pozbawione podstaw, bo kaspijskie znajdują się pod tak silnym wpływem perskiego, że zatraciły wiele północno-zachodnich cech
gilański (=gilaki) - około trzy i pół miliona użytkowników; ostan Gilan; silne wpływy perskiego; wyróżniają się dialekt Rasztu oraz górski dialekt galeszi [więcej o gilaki]
mazanderani (=tabari) - około trzy i pół miliona użytkowników; ostan Mazanderan; silne wpływy perskiego
szahmirzadi - miejscowość Szahmirzad w górach Elborz; bliski mazanderańskiemu
tałyski - Lenkoran w Azerbejdżanie, okręg Astary w
Iranie; 100 tysięcy użytkowników w Iranie, niewiadoma liczba
(prawdopodobnie kilkaset tysięcy) w Azerbejdżanie; przejściowy pomiędzy
kaspijskimi a dialektami tati, do których czasem jest wliczany; jego
sytuacja jest specyficzna na tle innych kaspijskich - perski oddziaływał nań
dużo słabiej; powstało też, na niewielką co prawda skalę, tałyskie
piśmiennictwo
[więcej o tałyskim - www.talishica.org]
dialekty/języki tati (=południowe tati; =tałyskie) - dzielą tylko nazwę z językiem tackim na Kaukazie; duże rozczłonkowanie dialektalne; główne dialekty/języki (ich nazwy są odmiejscowe): takestani, esztahardi, harzani, rudbari, choini, koresz-e rostam, maraghei
dialekty Środkowego Iranu - wafsi (przejściowy do tati), asztiani, soi, chunsari, natanzi, sewendi, naini
gabri (=dari =behdini) - język zoroastryjczyków okolic Jazdu i Kermanu; bliski naini [więcej o gabri -> www.darilanguageproject.org]
dialekty/języki okolic Semnanu - semnani, sorchei, lasgerdi, sangesari, gazi
kurdyjskie - przeprowadzenie dokładnej klasyfikacji jest dość trudne. W
literaturze przedmiotu funkcjonuje kilka wzajemnie się wykluczających schematów;
obok trójdzielnego, który tu prezentuję popularny jest też podział
dychotomiczny, na kurmandżi i sorani, który osobiście uważam za zbyt
uproszczony. Oto trzy możliwe do wydzielenia grupy dialektów kurdyjskich plus
jedna grupa "specjalna" - w zasadzie każdą z grup można traktować jako osobny
"język" (na kurdyjskich stronach edukacyjnych tak de facto jest - nawet
kurdyjskie
elementarze są drukowane w kilku różnych wersjach jak np. tutaj )
grupa północna=kurmandżi (dialekty: behdinani, surczi, akre, dżuri); Turcja, Syria,
północny Irak (Mosul), Armenia, w Iranie na zachód od jeziora Urumije oraz w
Chorasanie (przesiedleni za Safawidów w celach obrony granic przed Uzbekami); w
Turcji rozwija się literatura w grafice łacińskiej (w tureckiej konwencji
ortograficznej)
grupa centralna (w innych ujęciach - południowa) - sorani (=kurdi); Iran na południe od
jeziora Urumije; Irak w okolicach Kirkuku i Sulejmanije; ważne dialekty: mukri
(Mahabad); sine'i (Sanandadż); sulejmani (podstawa literackiego kurdyjskiego w
Iraku); literatura w grafice arabskiej (silnie zmodyfikowanej - liczne
diakrytyki, wszystkie samogłoski, z wyjątkiem krótkiego 'i', są notowane)
grupa południowa (czasem nazywana gorani, ale patrz niżej)- dialekty
kermanszahi; malekszahi; szczególną pozycję zajmuje, czasem włączany do grupy
zaza język gorani używany
we wschodnim Iraku; jego dialekt hauramani używany także po irańskiej stronie; w
gorani istnieje literatura, głównie religijna (część użytkowników to wyznawcy
synkretycznej religii Ahl-e Haqq);
czasem osobno traktuje się też laki (=alaki) - przejściowy między
kurdyjskimi a lurskimi (fejli)
dialekty zaza (= dimli) - pokrewne gorani, geograficznie jednak bliskie północno-kurdyjskiemu (kurmandżi); używane na terenie dawnej tureckiej prowincji Dersim i w okolicach Diyarbakir; użytkownicy (a przynajmniej ich część?) nie uważają się za Kurdów, a przynajmniej są z nimi politycznie skonfliktowani; dwa główne dialekty - zazaki (=dimli) oraz kirmandż (=kirmancki = kurmancki; nie mylić z kurmandżi=kurmanci); ten drugi używany przez tzw. "Kurdów-Alewitów"; w niektórych ujęciach zaza traktowane są jako odmianka kurmandżi; w innych wraz z gorani tworzą oddzielną (zaza-gorani); w jeszcze innych, tak jak tutaj, gorani włącza się do kurdyjskich, a zaza traktuje jako specjalną grupę, blisko z kurdyjskimi spokrewnioną, ale do nich się nie zaliczającą.
baluczi - w sumie około 6-8 mln. użytkowników w Pakistanie (Beludżystan,
Karaczi), Iranie (Sistan i Beludżystan), Afganistanie (Nimroz) oraz
Turkmenistanie (oaza Marwu); też na emigracji w Omanie; dialekt Wschodnich Wzgórz
(Dera Bugti i Dera Marri w Pakistanie) ostro odróżnia się od pozostałych (i jest
od nich oddzielony pasem języka brahui); na wybrzeżu dialekty keczi i makrani,
poza tym najważniejsze to rachszani, sarawani i sarhaddi; w Karaczi (około 1
mln. Beludżów-emigrantów z całego Beludżystanu) wykształcił się dialekt mieszany.
[więcej o baluczi]
paraczi - około 500 użytkowników w dolinie rzeki Szutul w Afganistanie na północ od Kabulu
ormuri (baraki) - kilkudziesięciu użytkowników w prowincji Logar w Afganistanie; kilka tysięcy w Pakistanie w Barak-i Barak i Kaniguram
kryteria podziału północno-zachodnie południowo-zachodnie północno-wschodnie południowo-wschodnie
perski (= perski Iranu; =farsi) - urzędowy język Iranu;
najbardziej innowacyjna z trzech literackich odmian perskiego; bardzo
duże różnice pomiędzy językiem literackim a odmianami mówionymi; w
funkcji faktycznego standardu występuje język Teheranu; dialekty
chorasanu stanowią typ przejściowy do dari;
[różnice między Farsi a Dari]
dari - urzędowy język
Afganistanu; chyba najbardziej zachowawczy z trzech literackich
wariantów perskiego; bliższy tadżyckiemu niż farsi; na terenie
Afganistanu cieszy się wysokim prestiżem i jest głównym językiem
komunikacji międzyetnicznej; liczne dialekty - przejściowe do
tadżyckiego na północy i chorasańskiego perskiego na zachodzie kraju; w
funkcji faktycznego standardu występuje dialekt kabulu - mieszany z
silnymi wpływami języków indyjskich; w terminologii wpływy angielskiego
i paszto
[różnice między Farsi a Dari]
tadżycki - urzędowy język Tadżykistanu, używany ponadto w południowym Uzbekistanie; na północy Afganistanu dialekty przejściowe do dari; grafika cyrilicka; norma literacka stosunkowo najbliższa żywej mowie (choć i tu są istotne różnice); wielość nowych czasów złożonych; silny wpływ uzbeckiego i, w terminologii, rosyjskiego
buchori - język Żydów Bucharskich (czyli Żydów całej Azji Środkowej, nie tylko Buchary); od lokalnych odmian tadżyckiego odróżnia go występowanie licznych hebraizmów, oraz odrębne poczucie przynależności narodowej użytkowników; wielu użytkowników na emigracji w Izraelu i USA
żidi (=dżidi) - język (raczej: grupa dialektów) używanych przez irańskich Żydów; najlepiej zbadany z nich to ispahani (=język Żydów Isfahanu); wszystkie raczej zanikające; większość użytkowników w Izraelu; od lokalnych odmian perszczyzny wyróżnia(ła) je większa zachowawczość oraz specyficzna leksyka (hebraizmy)
hazaragi (=hezāre'i; =azragi) - silnie zróżnicowany zespół dialektów narodu Hazara zamieszkującego środkowy Afganistan i miasta pozostałych jego rejonów; istotne leksykalne wpływy mongolskie; w funkcji języka literackiego używany jest dari;
ajmaki - dialekty tzw. Czār Ajmak - ludności plemiennej zamieszkującej zachodni Afganistan; słabo zbadane; od lokalnych odmian dari odróżniają je większe leksykalne wpływy turecko-mongolskie; dialekty (nazwy od nazw plemion): firuzkuhi; maleki; dżemszidi; tejmuri; tajmani; zuri
tackie - języki irańskich społeczności na Kaukazie; charakterystyczne cechy - przeście d po samogłosce w r (residan -> resiren; budan -> biren; dadan -> daran); niezwykle silny wpływ azerbejdżańskiego (umlautowane samogłoski, elementy harmonii wokalicznej, wiele zapożyczeń)
tacki - dwie grupy dialektów: a) północna - rejony Quba, Deweczi, Sijazan, Ismayily; b) południowa - na półwyspie Apszerońskim - miejscowości Surachany, Balachany i in.; szczególną pozycję zajmuje dialekt wsi Lahic; bliski tackiemu był język Tatów-chrześcijan, jednak społeczność ta przebywa obecnie w Armenii i nie wiadomo w jakim stopniu zachowała język; jako określenie języka funkcjonuje "tati" bądź "parsi" (wyjątkowo w Lahic "lahidżi"); masowo przechodzą na azerbejdżański, w niedalekiej przeszłości zasięg tackiego był zdecydowanie większy
dżuhuri - język społeczności Żydów Górskich; Derbent, Nalczyk, Krasnaja Sloboda (dzielnica miasta Quba), Baku; na emigracji w Izraelu i USA; w odróżnieniu od tackiego ma tradycje piśmiennictwa; różni je też samookreślenie użytkowników
lursko-bachtiarskie - zasadniczy podział na północno- i południowo-lurskie;
bachtiarski wyodrębniany spośród tych drugich ze względu na liczebność i
polityczne znaczenie Bachtiarów; wszystkie pod wpływem kurdyjskiego (liczne
pożyczki leksykalne np. "kur" 'chłopiec, syn'; i morfologiczne np. sufiks
collectivum '-gal'), słabnącym im dalej na południe; w miastach formy pośrednie
pomiędzy czysto lurskim a perskim; do północnych należą: fejli; chorramabadi;
borudżerdi; nahawandi; mahali do południowych: bachtiari (podpodział na czahar
lang i haftlang: Masdżed-e Solejman; Szahr-e Kord); bojerahmadi (centrum:
Jasudż); mamasani (Nurabad); kohgiluje (Dehdaszt); szuli/kurdszuli (Szul)
[więcej o bachtiari]
dialekty Farsu - dialekty/języki tzw. Tadżyków Farsu (= nie-tureckiej ludności osiadłej); somguni, papuni, buringuni, masarmi
dialekty Larestanu - pomiędzy Szirazem a Lenge i Bandar-Abbas; dialekty: lari (miasto Lar), garraszi, ewazi, bastaki, aradi, bichei i in.; w sumie być może kilkaset tysięcy użytkowników
kumzari - kilka tysięcy użytkowników na półwyspie Musandam w Omanie; bliski dialektom Larestanu
baszkardi - często klasyfikowany jako dialekt baluczi; pośredni między baluczi a perskim; we wschodniej części prowincji Hormozegan
kryteria podziału północno-zachodnie południowo-zachodnie północno-wschodnie południowo-wschodnie
osetyńskie - około pół miliona mówiących w kaukaskich republikach
Północnej Osetii-Alanii (w składzie FR) i Południowej Osetii (w Gruzji, de
facto niezależna); pod wpływem sąsiednich języków kaukaskich daleko idące
przekształcenia strukturalne - pojawienie się spółgłosek ejektywnych,
rozbudowany system przypadków;
[więcej o osetyńskim]
iroński - całość Południowej i wschód Północnej Osetii; około 5/6 wszystkich Osetyńczyków; oficjalny język obu republik (faktycznie szerzej używany tylko w Osetii Południowej; w Północnej wyparty przez rosyjski); piśmiennictwo od XIX wieku, wcześniej bogata i ciekawa twórczość ustna
digorski - na zachodzie osetyńskiego obszaru językowego; dużo bardziej archaiczny od irońskiego; wzajemnie z irońskim niezrozumiały (ale digorczycy na ogół znają iroński); istnieje i rozwija się piśmiennictwo
jagnobi (=jaghnobi) - język około 2 tys. ludzi w dolinie rzeki Jagnob, ok. 100 km na północ od Duszanbe w Tadżykistanie; dość blisko spokrewniony z językiem sogdyjskim; dwa dialekty, oraz wariant "tajny" używany jako język sekretny; obecnie pod silnym wpływem tadżyckiego (nie ma oryginalnej twórczości po jagnobsku - nawet ludowe piosenki śpiewane są po tadżycku).
kryteria podziału północno-zachodnie południowo-zachodnie północno-wschodnie południowo-wschodnie
paszto - urzędowy język Afganistanu; w sumie ok. 25-30 mln. mówiących w Afganistanie i Pakistanie (NWFP, Terytoria Plemienne, Beludżystan); znaczne zróżnicowanie dialektalne (o nim szerzej tu)
paszto południowe (=paszto-kandahari) - wariant literacki używany w Afganistanie
paszto centralne (=ghilzaj) - dialekty strefy przejściowej
paszto północne (=pachto-jusufzai) - wariant literacki używany w Pakistanie z centrum w mieście Peszawar; silniejsze wpływy języków Indii
waziri - odmiana północnego paszto; silne przekształcenia fonetyczne, oraz odmienności leksyki powodują, że jest niemal zupełnie niezrozumiała dla użytkowników innych dialektów
waneci (= tarino) - pokrewny paszto, ale wzajemnie zeń niezrozumiały język plemion tarino w pakistańskiej prowincji Beludżystan
pamirskie - języki społeczności ismailitów zamieszkujących Pamir i Badachszan w Tadżykistanie, Afganistanie, Pakistanie i Chinach; w kontaktach zewnętrznych używają języka tadżyckiego i samookreślenia "Tadżyk"
wachański
mundżani
yidgha
iszkaszmi
zebaki
sangliczi
jazgulomi
szugnańsko-roszańskie - grupa blisko spokrewnionych i w pewnym stopniu wzajemnie zrozumiałych języków, z których największe znaczenie ma szugni, będący w Badachszanie lingua franca; sarikoli jest używany w Xinqiangu przez "Tadżyków" chińskich
szugni
bagewi
szachdari
roszani
chufi
bartangi
oroszori
sarikoli (= taszkorghani)
Mój adres kontaktowy to peterlin -at- jzn -kropka- pl tanhā
jek cziz dāram goftani - ordakam rā dāram dust
chejli
Iranica są tu, a strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.
Copyright © Piotr Kozłowski 2004-2005. Wszystkie prawa zastrzeżone. کلیه حقوق محفوظ است