Mówiony perski Teheranu

Tehrani

Na stronie tej staram się wymienić podstawowe różnice dzielące mówiony perski Teheranu od perskiego używanego w piśmie. Różnice między językiem mówionym, a pisanym występują zawsze i wszędzie, jednak w przypadku perskiego są one szczególnie głębokie, dużo głębsze niż ma to miejsce w polskim. "Po książkowemu" nie mówi absolutnie nikt i nigdy, no chyba, że akurat wygłasza wykład, czy czyta wiadomości w radio lub telewizji itp. Poza tymi wyjątkowymi przypadkami w mowie używany jest perski kolokwialny, a raczej któraś z jego odmian.

Mówiony perski Teheranu, tehrani, jest zdecydowanie najważniejszą z owych odmian. Ze względu na prestiż stolicy, oraz swoją obecność w mediach, pełni on (a raczej jego "wygładzony" rejestr) de facto funkcję standardowego języka mówionego. Co za tym idzie, jego znajomość przydaje się wszędzie, nie tylko w Teheranie; wszędzie bowiem znajdą się ludzie w jakimś stopniu z nim zaznajomieni.

Trzeba jednak pamiętać, że "standardowy" nie oznacza ani "jedyny", ani "lepszy od innych". Mówionych odmian perskiego jest w Iranie wiele, błędem jest więc utożsamiać teherański z "mówionym perskim"; nie jest też teherański ani szczególnie "czysty", ani szczególnie "poprawny", cokolwiek by to miało znaczyć.

Poniżej przedstawiam podstawowe różnice pomiędzy teherańskim, a literackim perskim - w żadnej mierze nie jest to wyliczenie wyczerpujące!. Zakładam pewien stopień znajomości literackiego perskiego, stąd brak objaśnień do form literackich, jednak nie sądzę by był to poważny kłopot. Jak zawsze będę wdzięczny za wszelkie uwagi, uzupełnienia czy korekty.

Ważna uwaga - teherański wprawdzie jest innym językiem niż literacki perski, ale w żadnym razie nie jest od niego ostro oddzielony. Przeciwnie -często zeń czerpie, albo się wręcz z nim miesza. Wyrazy i wyrażenia wzięte z języka literackiego (np. dotyczące spraw urzędowych czy życia kulturalnego) i włączone do kolokwialnej wypowiedzi zachowują w niej swoją literacką postać - mówi się zatem /dānesz/ a nie */dunesz/. Często również zdarza się mówiącym płynnie przechodzić z jednego rejestru do drugiego, czasem nawet w jednym i tym samym zdaniu. Proszę zatem nie oczekiwać tu zestawu zasad, których wszyscy sztywno się trzymają, to raczej zbiór zjawisk zaobserwowanych w mowie Teherańczyków.

Fonetyka:

W teherańskim występują następujące zmiany fonetyczne:

/ān/ i /ām/ przechodzą odpowiednio w /un/ i /um/. Zatem mamy /nun/ zamiast [nān] 'chleb'; /umadam/ zamiast [āmadam] 'przyszedłem'
osłabienie lub utrata środkowego i końcowego /h/; np. /czā:r/ z [czahār] 'cztery'; /sahi/ lub /sa'i/ z [sahih] 'poprawny, prawidłowy'
początkowe /h/ wypada z /ham/ 'też; również', a samo słowo jest enklityką np. /"manam/ w miejscu ["man "ham] 'ja również'
końcówka liczby mnogiej /-hā/ jest wymawiane /-ā/; końcówka liczby mnogiej rzeczowników ożywionych /-ān/ jest wymawiana /-un/ w teherańskim
hamza i 'ejn' nie są wymawiane, co powoduje wzdłużenie poprzedzającej samogłoski (podobny efekt może mieć wypadanie /h/); powstają zatem nowe samogłoski długie: /ba'd/ -> /ba:d/ 'później'; /sze'r/ -> /sze:r/ 'wiersz'; /czahār/ -> /czā:r/ 'cztery'
uproszczenie grup spółgłoskowych: /niss/ z [nist] 'nie jest'; /raff/ z [raft] 'poszedł/poszła'
utrata końcowej spółgłoski w niektórych wyrazach np. /dige/ z [digar] 'inny'; /age/ z [agar] 'jeśli'; /je/ z [jek] 'jeden'
/a/ w niektórych wyrazach wymienia się na /e/; np. /ma'azerat/ z [ma'azarat] 'wybaczenie'
postpozycja /rā/ ma postać /-o/ (/-ro/ po samogłosce). /ino/ z [inrā] 'to (biernik)'; /czeszmāro/ z [czeszmhā rā] 'oczy (biernik)'
początkowe /b/ może być realizowane szczelinowo jako wargowo-zębowe /w/ bądź dwuwargowe /B/ np. /war dāsztan/ z [bar dāsztan] 'podnieść; wziąć'; /Biā/ z /biā/ 'chodź!'
różne zmiany w tematach czasowników - omówione niżej

Różnice w morfologii:

w teherańskim pojawia się sufigowany zaimek określony. Jest on wymawiany /-e/ po spółgłoskach, np. /pesare/ '(ten) chłopiec'; a /-he/ po samogłoskach np. /diwunehe/ '(ten) wariat'.
zaimki osobowe - /un/ jest używane zarówno zamiast [u] 'on/ona' jak i zamiast [ān] 'tamto' z literackiego standardu. Formy trzeciej osoby liczby mnogiej to /iszun/ z [iszān] 'oni (używane również grzecznościowo jako zaimek 3os.lp).' lub /unā/ z literackiego [ānhā] 'tamci; oni'. Wreszcie, /szomā/ zaczyna być używane w funkcji zaimka liczby pojedynczej i przyjmuje czasownik w liczbie pojedynczej: /szomā bijā/ dosł. 'wy chodź tu' ; /szomā miduni/ dosł. 'wy wiesz'. Do wyrażenia zaimka 2 os.lmn. używa się formy /szomāhā/.
sufigowane formy zaimków to: /-am/ /-et/ /-esz/ /-emun/ /-etun/ /-eszun/ po spółgłosce; oraz /-m/ /-t/ /-sz/ /-mun/ /-tun/ /-szun/ po samogłosce. Jeśli poprzedzającą samogłoską jest /e/, zmienia się ono w /a/ (co jest skądinąd dobrze umotywowane historycznie). Zatem /chunam/ w miejsce literackiego [khāne(j)am] 'mój dom'; /saresz/ w miejsce /sarasz/ 'jego/jej głowa'
copula: [hast] 'jest' zmienia się w: /hass/ - w izolacji, /-ss/ - po samogłosce (jeśli tą samogłoską jest /e/ zmienia się ono w /a/); oraz /-e/ - po spółgłosce. Zatem mamy /in chube/ z [in chub ast] 'to jest dobre' oraz /in chuna-ss/ z [in chāne hast] 'to jest dom'
czasownik: końcówki osobowe:
czas teraźniejszy - 3 os. poj. to /-e/ zamiast [-ad]; 2 os.mn. to /-in/ zamiast [-id] a 3 os. mn. to /-an/ zamiast [-and]; pozostałe końcówki nie zmieniają się
czas przeszły - 2 os. mn. to /-in/ zamiast [-id]; 3 os. mn. to /-an/ zamiast [-and]; pozostałe końcówki nie zmieniają się
przykład pełnej odmiany: [didan] 'widzieć':
teraźniejszy (literacki) -[mibinam] [mibini] [mibinad] [mibinim] [mibinid] [mibinand]
teraźniejszy (tehrani) -/mibinam/ /mibini/ /mibine/ /mibinim/ /mibinin/ /mibinan/
przeszły (literacki) -[didam] [didi] [did] [didim] [didid] [didand]
przeszły (tehrani) -/didam/ /didi/ /did/ /didim/ /didin/ /didan/
czasownik: zmiany w temacie - poza omawianymi wyżej zmianami fonetycznymi pojawiają się również nieregularne zmiany w tematach (szczególnie TT) niektórych czasowników. Oto wyliczenie najbardziej typowych (cytowane formy to 1 os. lp.)
/miāram/ z [miāwaram] - 'przynoszę'
/mitunam/ z [mitawānam] - 'mogę'
/miszam/ z [miszawam] - 'staję się'
/midam/ z [midaham] - 'daję'
/miram/ z [mirawam] - 'idę'
/migam/ z [migujam] - 'mówię'
/michām/ z [michāham] - 'chcę'
/miām/ z [miājam] - 'przychodzę'
/mizāram/ z [migozāram] - 'kładę' także 'pozwalam'
/miszinam/ z [mineszinam] - 'siadam'
formy czasu przeszło-teraźniejszego są w teherańskim ściągnięte; literackim /rafte-am/ /rafte-i/ /rafte ast/ /rafte-im/ /rafte-id/ /rafte-and/ odpowiadają teherańskie /raftam/ /rafti/ /rafte/ /raftim/ /raftin/ /raftan/; różnica między formami czasu przeszło-teraźniejszego a formami czasu przeszłego prostego polega w teherańskim wyłącznie (z wyjątkiem 3os.lp. gdzie mamy /rafte/ vs. /raft/) na odmiennej akcentuacji: formy przeszło-teraźniejsze są akcentowane na końcówkę, podczas gdy formy przeszłe proste - na temat.
Np. /"raftam/ 'I went' (akcent na /raf-/) wobec /raf"tam/ 'I have gone' (akcent na /-tan/)
prepozycje: używane z zaimkami osobowymi najczęściej łączą się z ich sufigowanymi formami (a nie samodzielnymi jak to jest w literackim). W przypadku prepozycji [be] 'do', między prepozycją a sufigowanym zaimkiem może pojawić się /h/. Zatem /azesz/ w miejsce [az u] 'od niego/niej'; /bet/ lub /behet/ zamiast [be to] 'do ciebie'
swoistym znakiem firmowym teherańskiego jest niewystępująca gdzie indziej prepozycja /wāse/ w miejscu literackiego /barā-je/ 'dla'

Składnia:

szyk zdania jest w teherańskim dużo swobodniejszy niż w literackim. Ten drugi jest ściśle SOV (tj. Podmiot-Dopełnienie-Orzeczenie), podczas gdy w języku kolokwialnym częsty jest również szyk SVO (tj. Podmiot-Orzeczenie-Dopełnienie) np. /pedaram mire terun/ z szykiem SVO 'ojciec-mój jedzie Teheran' zamiast [pedaram be tehrān mirawad] z szykiem SOV 'ojciec-mój do Teheran jedzie'
prepozycje są często pomijane; zwłaszcza w przypadku zdań z czasownikami ruchu; /umadam dāneszgāh/ zamiast /be dāneszgāh āmadam/ 'przyszedłem na uniwersytet'; /waghti ke umadam chune nabudi/ zamiast [vaqti ke āmadam dar chāne nabudi] 'kiedy przyszedłem, nie było cię w domu'
dopełnienie dalsze: preferencja dla konstrukcji z zaimkiem sufigowanym; szyk jest swobodny; /goftam bet/ zamiast [be to goftam] 'powiedziałem ci'
dopełnienie bliższe: jeśli jest wyrażane zaimkiem, preferowana jest konstrukcja w której wyraża się je dołączając do orzeczenia (lub imiennej części orzeczenia złożonego) sufigowaną formę zaimka. Zatem /didamesz/ zamiast [u rā didam] 'widziałem go/ją' lub /dustet dāram, ājā dustam dāri ?/ z [to rā dust dāram, āyā ma(n)rā dust dāri ?] 'kocham Cię, czy kochasz mnie' (wspaniały przykład, prawda? ;)

Mój adres kontaktowy to peterlin -at- jzn -kropka- pl
Inne iranica są zgromadzone tu, a strona główna znajduje się w tym miejscu.
Pozostałe materiały: strona lezgińska strona kaukaska
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.

tanhā jek cziz dāram goftani - ordakam rā dāram dust chejli