Języki Afryki od Z do A. Y jak Yoruba

Przyjrzyjmy się teraz jednemu z głównych języków Nigerii. Yoruba (po polsku: joruba, ale coś trzeba było dać na y) jest mi znany jeszcze mniej niż dajmy na to zulu (czyli w ogóle), więc proszę tym ostrożniej podchodzić do tego, co tu wypisuję.

Ogólnie o języku i jego użytkownikach.

Joruba nie należy do rodziny bantu, ale jest z nią dość odlegle spokrewniony. Języki bantu i ich bliżsi krewni tworzą bowiem wschodnią część
wielkiej rodziny Benue-Kongo, natomiast joruba, igbo (inny z głównych języków Nigerii) i języki im bliskie – zachodnią. Jest więc joruba tylko bardzo odległym kuzynem takiego swahili czy zulu. Za to, powiedzmy, z hausa nie jest spokrewniony w ogóle.

Językiem joruba posługuje się około 30 mln. osób zamieszkujących południowo-zachodnią ćwiartkę Nigerii (stany: Oyo, Osun, Ogun, Ondo, Ekiti, Kwara i Lagos), a także, częściowo Benin i Togo (tzw. Ile-Yoruba lub Yorubaland). Jorubowie już w czasach przedkolonialnych byli narodem wysoce zurbanizowanym i dobrze zorganizowanym politycznie (m.in. tworzyli podstawową ludność imperiów Ife, Oyo i Beninu).

Szczególnie bogata, dobrze znana i opisana jest mitologia Yorubów (kult Oriszów), której elementy zostały przeniesione za ocean i stanowią ważną
część wielu religii afrobrazylijskich i afrokaraibskich. Szczególnie silnie czerpią z niej Santeria (Kuba/Puerto Rico, ryt Lucumi) i Candomble
(Brazylia; ryt Nago/Yoruba) czasem wykorzystujące w swoich rytuałach język Yoruba. Dlatego też nietrudno znaleźć portugalskie „rozmówki” czy podręczniki joruba ukierunkowane właśnie na potrzeby osób praktykujących Candomble.

Sam język jest izolujący (mówiąc po ludzku – krótkie niemodyfikowane słowa, a nie długaśne jak w bantu) i tonalny (każda samogłoska może być mówiona w tonie wysokim, średnim bądź niskim, co całkowicie zmienia znaczenie wyrazu). Jest zróżnicowany dialektalnie – tu będziemy się zajmować tzw. Standard Yoruba, któremu najbliższe są dialekty Ibadanu i Oyo.

Największy wkład w rozwój i zapis Standard Yoruba wniósł anglikański biskup (pierwszy Afrykańczyk piastujący tę godność!) Samuel Ajayi Crowther, który w latach 50-tych XIX w. opublikował gramatykę oraz przekład Biblii. Obecna ortografia powstała w 1966r., charakterystyczna dla niej jest krótka pionowa linia (z braku fontu zastępuję ją kropką) pod otwartymi ọ i ẹ oraz ş (= sz).

Ortografia i wymowa.

Samogłoski.

W yoruba jest siedem samogłosek ustnych...:

i e ẹ a ọ o u

i, a, u – wymawiane jak polskie odpowiedniki.

ẹ - jak polskie e

e – węższe, bardziej zamknięte od polskiego e

ọ - jak polskie o

o – węższe, bardziej zamknięte od polskiego o

... i pięć samogłosek nosowych (oznaczanych przez literę n po samogłosce):

in, ẹn (= polskie ę), an, ọn (= polskie ą), un

Spółgłoski.

m, b, f, d, g, s, l, r – jak polskie odpowiedniki

t, k – jak polskie odpowiedniki, ale z przydechem (jak w angielskim)

j, ş (=sh), y, w, h – jak angielskie odpowiedniki

n – po samogłosce oznacza jej nosowość; przed samogłoską – jak polskie n; może samodzielnie tworzyć sylabę.

gb – charakterystyczny dla języków regionu dźwięk; jednoczesna wymowa g i b

p – charakterystyczny dla języków regionu dźwięk; jednoczesna wymowa k i p


Tony.

Jak już wspomniałem, są trzy tony: niski, średni, wysoki. Czyli jakby do, re, mi. Każda samogłoska jest wymawiana w jednym z tonów, a jego wysokość może w całym wyrazie zmieniać. Ton niski zaznacza się opadającym akcentem nad samogłoską, ton wysoki – akcentem rosnącym , średniego tonu się nie zaznacza.

Przykładowo:

‘język joruba’ to èdèe Yorùbá (tony: niski-niski-średni średni-niski-wysoki
= do-do-re re-do-mi)

‘dobry ranek’ (powitanie) = ẹ kú àárọ (re mi do-mi-mi)

Tony wpływające na różnice znaczenia:

ogun – re-re = wojna

ogún – re-mi = dziedzictwo

ogùn – re-do = pot

ògún – do-mi = Ogun (Orisza żelaza, kowalstwa i wojny)

Dzięki wielości samogłosek i tonów, łatwo odróżnić od siebie nawet krótkie wyrazy. To swego rodzaju ekonomia języka. Słowa joruba są zazwyczaj krótkie, szczególnie dotyczy to czasowników, bardzo często jednosylabowych:

fẹ  – lubić / kochać
ku - umrzeć
lọ – iść
bẹ - skakać
bẹ - obierać, ścinać
bẹ - błagać

Jak widać, dzięki tonom jedna sylaba może mieć trzy znaczenia bez żadnych wieloznaczności.

Są w joruba także czasowniki wielosylabowe (najczęściej dwu-) np.

gbagbe – zapomnieć

… których pewna część to tzw. czasowniki rozłączne, jak np. fihan – przedstawiać:

Olu fi Ade han Ojo = Olu przedstawił Ade Ojo

Ciekawym zjawiskiem jest opisywanie jednego zdarzenia / sytuacji kilkoma następującymi po sobie czasownikami (tzw. konstrukcja seryjna)

Olu sare lọ si Ibadan – Olu szybko pojechał do Ibadanu (dosł. pobiegł (sare) pojechał)

Olu n se ẹran jẹ – Olu zrobił sobie obiad; (dosł. Olu gotuje mięso je)

Czasy i tryby wyrażane są nie przez zmianę formy czasownika, lecz przez odrębny wyraz nie mający żadnego konkretnego znaczenia.

Olu yoo lọ si Ibadan – Olu pojedzie do Ibadanu (wyraz yoo mówi, że to czas przyszły)

Do grupy oznak czasu/trybu należą m.in. ti = czynność miała już miejsce; n = czynność trwa lub trwała; maa n = czynność jest zwykle wykonywana; le – wykonanie czynności jest możliwe

Pytanie czy ? wyrażają cząstki umieszczone na początku bądź końcu (bądź i tu, i tu) zdania:

Olu wa - Olu przyszedł
She Olu wa = Olu wa bi = She Olu wa bi – Czy Olu przyszedł?

Wyrazy określające (opisujące, precyzujące) stoją po określanych:

kini eyi? – co to jest? (dosł. co-jest to)

iwe ni – to książka (dosł. książka jest)

iwe kini? – jaka książka (dosł. książka co-jest)

iwe yoruba ni – to książka w joruba (dosł. książka joruba jest)

Grzeczności.

Grzeczność jest w kulturze Jorubów (jak i innych kulturach afrykańskich) bardzo ważna. Dużo większą wagę przypisuje się zachowaniu właściwych form i norm zachowania.

Bardzo rozbudowane są pozdrowienia, z których kilka tu przytaczam:

(ẹ) kaarọ – pozdrowienie poranne (wariant z ẹ dosł. wy/Pan/Pani jest
grzeczniejszy)

(ẹ) kaasan – pozdrowienie popołudniowe (wariant z ẹ - wy/Pan/Pani jest
grzeczniejszy)

(ẹ) kuurọlẹ – pozdrowienie wieczorne (wariant z ẹ - wy/Pan/Pani jest
grzeczniejszy)

O – to grzeczna odpowiedź na pozdrowienia

She alaafia ni? – czy jest zdrowie (typowe pytanie; alaafia to zapożyczenie z Hausa)

Alaafia ni. – jest zdrowie (zwyczajowa odpowiedź)

Bawo ni? – jak sprawy?

Daadaa ni – w porządku (dobrze jest)

ewo ni ẹ she? – co Pan porabia? (dosł. co jest wy robić?)

A she ti oluwa – czynimy wolę bożą (zwyczajowa odpowiedź; dosł. my robić własne Bóg)

She ko si iyọnu – czy nie ma kłopotu? (= czy wszystko w porządku)

Ko siyọnu rara – nie ma kłopotu wcale

Ile nkọ? – a co w domu? (dosł. dom co-z-nim)

Daadaa ni – w porządku (dobrze jest)

Podziękowania w joruba na pewno wzbudzą radość polskiego czytelnika:

Mo dupẹ – dziękuję

A dupẹ – dziękujemy

Mo dupẹ pupọ– dziękuję bardzo

Przypominam jednak że ‘p’ czyta się inaczej niż w polskim :)

ẹ ma binu – przepraszam (ẹ to znów znak grzeczności)

ẹ ko tọpẹ - proszę (to nic) – odpowiedź na podziękowanie / przeprosiny

ago o – przepraszam (przy zwracaniu czyjejś uwagi, chęci zabrania głosu itp.)

ago ya o – proszę bardzo (dosł. odłóż swoje ago)

Bẹẹ ni – tak

Bẹẹ kọ lub ọ ti – nie

Na koniec kilka przydatnych (lub nie) wyrażeń i zwrotów:

mo fẹran rẹ – kocham Cię

mo naa fẹran rẹ - ja też Cię kocham

ẹ fori ji mi nko le sọ yoruba daadaa – proszę wybaczyć nie mówię dobrze w joruba

ede yoruba yatọ si ede gẹẹsi – język joruba różni się od języka angielskiego

olotu wa jafafa pupọ – nasz prezydent jest bardzo mądry

njẹ o ti ri yinyin ri? – czy kiedyś widziałeś śnieg

nko ri yinyin ri; bawo ni o ti ri? – nigdy nie widziałem śniegu, jak on wygląda?

o dabi yinyin shugbọn funfun ni, o nrọ si ilẹ bi ojo – wygląda jak piasek ale jest biały i spada jak deszcz

Mój adres kontaktowy to peterlin -at- peterlin -kropka- pl
A strona główna znajduje się w tym miejscu.
Strony proszę zwiedzać, do mnie proszę pisać.